Gmina Czernikowo (w powiecie toruńskim, w województwie kujawsko-pomorskim) leży na historycznej Ziemi Dobrzyńskiej. Geograficznie obejmuje dwie jednostki ukształtowania terenu: Nizinę Ciechocińską (będącą w składzie olbrzymiej pradoliny Wisły, Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej) oraz wysoczyznę dobrzyńską, zwaną Pojezierzem Dobrzyńskim (w składzie pasa pojezierzy mazurskich) charakteryzującą się występowaniem równin i pagórków moreny dennej, czołowej i jezior polodowcowych.
Czernikowo - widok z lotu ptaka.
Najstarsze ślady dotyczą pasa nadwiślańskiego (okolice Nowogródka, Włęcza) oraz osadnictwa przy Jeziorze Steklińskim. Pojedyncze znaleziska narzędzi prehistorycznych znajdują się w okolicach Osówki, Kiełpin, Steklina, Szkleńca, Nowogródka, Czernikówka, Liciszew, Mazowsza. Jednak największym odkryciem ostatnich lat – po penetracji grodziska w Steklinie-Niedźwiedziu – są ślady słowiańskiego osadnictwa wczesnośredniowiecznego : broń i narzędzia od VI do XII w. (Znajdują się w zbiorach Instytutu Archeologii przy UMK w Toruniu).
Grodzisko wczesnośredniowieczne w Niedźwiedziu.
Najstarsze miejscowości to z pewnością Czernikowo (wzmiankowane już w 1309 r. jako ośrodek parafialny m.in. dla Osieka i Obrowa), Mazowsze (wieś rodu Doliwów) oraz Steklin (jako grodzisko wzmiankowany już w X w.).
Dowodem istnienia parafii Czernikowo, w której były na pewno wsie Łążyn, Obrowo, może Osiek nad Wisłą, przypuszczalnie Steklin jest dokument z 1 października 1309 roku. Znajduje się on w zbiorze dokumentów Archiwum Państwowego w Toruniu. Przypomnieć wypada (skoro mało kto posługuje się dziś łaciną, w dodatku średniowieczną), że dokument jest wydany przez biskupa płockiego Jana Wysokiego, który dla mieszczan toruńskich będących właścicielami wsi Obrowo i Łążyn ustala wysokość dziesięciny, którą mają płacić na rzecz parafii Czernikowo.
W XV w. w Czernikowie nastąpił rozwój gospodarczy i stał się ośrodkiem dominującym dla okolicznych wsi nie tylko pod względem religijnym , ale i gospodarczym, posiadało m.in. młyn, karczmę. Osadnictwo typu folwarcznego, objęło nierolnicze tereny gminy w kierunku nadwiślańskim. Od co najmniej II poł. XIV w. Czernikowo posiadało murowany kościół w stylu gotyckim, dość bogato wspierany przez kolatorów. Kościół, ale drewniany, był także w Mazowszu. Rozpoczęło się także w pasie nadwiślańskim osadnictwo tzw. „olęderskie”. Osiedlili się tu wygnani z powodów nietolerancji religijnej protestanccy mieszkańcy północno – zachodniej Europy, m.in. menonici, baptyści, którzy odznaczali się wysoką kulturą rolną i przystąpili do osiedlenia terenów w pasie od Woli przez Osówkę, Witowąż aż do Włęcza, Nowogródka, Skwirynowa.
Kościół w Mazowszu
Kościół w Czernikowie
Kościół w Makowiskach
W czasie potopu szwedzkiego ziemia stała się ośrodkiem grabieży i gwałtów, które spowodowały utratę plonów i długotrwały głód oraz masowe epidemie, które doprowadziły do wyludnienia wsi. Do dziś - w sąsiednim Zębowie - znane jest miejsce pochówku (oznaczone pamiątkowym krzyżem) ludności po epidemii 1658 roku, która uśmierciła prawie całą wieś.
Kapliczka - Łazy
Podobna sytuacja była w całym regionie. Po okresie napoleońskim ( Księstwa Warszawskiego) nasze ziemie weszły w skład Królestwa Polskiego czyli zaboru rosyjskiego. Administracyjnie znalazły się w guberni płockiej i w powiecie lipnowskim. Jeśli chodzi o gminy, to Czernikowo należało wraz z częścią parafii do gminy Obrowo, natomiast północne tereny podlegały gminie Mazowsze, południowe przynależały do gminy Osówka. Były to gminy rolnicze. Od XIX wieku było tam stosunkowo dużo ludności wyznania ewangelickiego, głównie luterańskiego.
Zasiedlone zostały w sposób znaczny stare i powstały nowe wsie, kolonie, przysiółki i rumunki: Liciszewy, Makowska (d. Budy), Wilcze Kąty, Włęcz, Mień, Rozstrzały, Łazy, Jaźwiny, Jackowo, Bernardowo, itd.
Dworek w Steklinie
W końcu XVIII wieku Czernikowo i Steklin przeszły w ręce rodu Nałęczów. Hrabia Antoni Norbert Nałęcz obiecywał powstanie szkoły na stałe. Czernikowo, po ślubie Barbary Nałęczówny i Kwiryna Zielińskiego znalazło się w rękach Zielińskich, pobudowano dwór drewniany, podmurowany, który został zniszczony w 1945 roku. Natomiast w połowie XIX w. wybudowano ładny dwór późnoklasycystyczny w Steklinie, z aleją spacerową nad jezioro, z pięknym parkiem.
Podobnie w Kijaszkowie wybudowano dwór Lisowskich wśród parku nad jeziorem (niestety nie przetrwał, został zdewastowany po wojnie). Dwór z pięknym parkiem istniał również w Steklinku, ale po spaleniu rolę dworu przejął przebudowany spichlerz. Przykładem budownictwa wiejskiego tego okresu są chałupy olęderskie, które przetrwały w szczątkowej postaci.Innym rodzajem budownictwa są domy murowane.
Dwór w Kijaszkowie
Dwór w Kijaszkowie
Dwór w Steklinku
Szczególnie ciekawie prezentuje się historyzująca (o cechach głównie neoklasycystycznych) plebania w Czernikowie z poł. XIX w.
Plebania w Czernikowie
Krzyż w Nowogródku
Wydarzenia historyczne nie minęły mieszkańców tego regionu. Traktem nowożytnym szły wojska napoleońskie, potem rosyjskie. Tragicznym rezultatem przemarszu wojsk była epidemia cholery, która stała się udziałem mieszkańców Mazowsza, Witowęża. W powstaniu styczniowym brali udział mieszkańcy Czernikowa, Mazowsza, Osówki i okolic. Pozostały przekazy, czasem dokumenty i ślady na cmentarzu (emigranci popowstaniowi). Także śladem są niektóre kapliczki przydrożne z Matką Boską Skępską (jak ta w Steklinie), które wg miejscowych legend są w miejscu pochowania powstańców. Chłopi zostali uwłaszczeni, zaczął się powolny proces parcelacji wsi. Po powstaniu styczniowym gminy rozpoczęły realizację reformy szkolnictwa. Już w 1865 roku istniały szkoły np. w Czernikówku i Czernikowie.
W tym czasie tereny dzisiejszej gminy były objęte innymi jednostkami administracyjnymi. Czernikowo znajdowało się w gminie Obrowo z Osiekiem i Zębowem.
Mazowsze i Osówka były osobnymi gminami. Na naszych terenach działało Towarzystwo Rolnicze. W czasie powstawania Macierzy Szkolnej silnymi ośrodkami były Czernikowo i Mazowsze. W 1915 roku wkroczyły tu wojska niemieckie, w Czernikowie powstała Polska Katolicka Szkoła Ludowa. W 1914 roku powstała kolej wąskotorowa. Czernikowo znacznie rozwinęło się w początkach XX wieku, tak że przeniesiono tu siedzibę gminy. Dalszy rozwój nastąpił po ustanowieniu drogi bitej a także po wybudowaniu kolei szerokotorowej.
W strojach dobrzyńskich przed plebanią w Czernikowie.
1916r - jeńcy w centrum wsi, skrzynka pocztowa
Stara pocztówka przed 1918 r, widok na stację kolejową
Remiza OSP w budowie - 1925 r
Restauracja TURYSTYCZNA (dzisiejsze DaVinci)
Ośrodek zdrowia
II wojna dotarła 4 września 1939 wraz z bombardowaniem stacji kolejowej i domu w centrum wsi. Zamknięto szkołę, nauczycieli i księży aresztowano i wywieziono ( wszyscy z Czernikowa mieli nie wrócić). Włączono ziemie do Rzeszy, więc wysiedlono wszystkich z gospodarstw i warsztatów; zamieniono w parobków lub przesiedlono na roboty w głąb Niemiec. Dokonano kilku egzekucji, największa w Mazowszu (8 km) upamiętniona pomnikiem. Ludność ewangelicka ewakuowała się jeszcze przed Armią Czerwoną lub została zmuszona do wyjazdu, opustoszały wsie w pasie nadwiślańskim. Cmentarze poniszczono w odwecie i zdewastowano. Część gospodarstw została zajęta przez repatriantów. Wyzwolenie przywitano z nadzieją, postawiono krzyż dziękczynny, rozpoczęto budowę szkoły w czynie społecznym. Wkrótce powstały zakłady GS. Dworek w Czernikowie spalono a piękny w Kijaszkowie (10 km) popadł w ruinę. Zachował się tylko klasycystyczny w Steklinie, bo stał się siedzibą PGR. Po okresie przymusowej kolektywizacji część wsi wróciła do gospodarstw własnych.
Skrzyżowanie. Lata 1960/1970.
W 1973 roku Czernikowo stało się siedzibą dużej gminy obejmującej część dawnych gmin Mazowsze, Osówka, Obrowo (Czernikowo). Po 1989 wieś także włączyła się w proces przemian ustrojowych i kapitalistycznych i nadal ma swoje skromne miejsce w historii a ludzie stąd i z okolicy włączali się mniej lub bardziej czynnie w wydarzenia dziejowe.
